ئازاد رواندزی
دەوڵەتی عێراقیش کە لەسەر پاشماوەی ئیمپراتۆریەتی داڕووخاوی عوسمانی دامەزرا، لە ٦-١-١٩٢١ لە سەر دەستی جەعفەر عەسکەری، سوپایەکی بۆ خۆی پێکهێنا. دیارە هیچ دەوڵەتێک بەبێ سوپا و هێزی بەرگری نابێ، بەڵام ئەوەی جێگەی پرسیارە، بۆ دەبێ سوپایەک کە لەخەڵکی وڵاتەکەی پێکبێ، بەڵام بکرێتە دوژمنی هاوڵاتیانی خۆی و بە دەهەزاران هاوڵاتی بێتاوان کۆمەڵکوژ بکات؟
دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، بەدەستی ئینگلیز، بەگوێرەی نەخشەیەک کە بتوانرێ سیاسەتە ئیمپریالیستیەکانی ئەوان جێبەجێ بکات. وایکرد، بەبێ رەزامەندی نەتەوەی کورد، بیخەنە پاڵ ئەو دەوڵەتە نوێیە کە بە دەوڵەت – نەتەوەی عێراقی عەرەبی بەناو دەکرا. بۆیە عێراق لە ١٩٢١ تاکو ٢٠٠٣ بەیەک مۆدێل بەڕێوەچووە، ئەیش سیخناخ بووە بە بیری نەتەوەیی شۆڤینزمی عەرەبی.
هەوڵەکانی عەبدولکەریم قاسم و ئەفسەرە ئازادیخوازەکان بۆ عێراقێکی کۆماری دیموکراتی، زوو کەوتە ژێر هێرشی بیری شۆڤینزمی نەتەوەیی عەرەبی ناسری و بەعسی. بۆیە قاسم بەتەنها بە دەسەڵاتە سەربازیەکەی نەیتوانی خۆی لە کودەتای هاوڕێ ئەفسەرە شۆڤینیەکان بەپارێزێ کە پێکەوە کۆماریان ئاوا کردبوو.
هێزە سیاسیە عێراقیەکان چ وەک دەسەڵات ( رژێمی پاشایەتی، پاشان کۆماریەکان) نەیانتوانی لە داوی دەوڵەت – نەتەوەی عەرەبی شۆڤێن و سەرکوتکەر خۆیان رزگار بکەن. هەمانکات هێزە بەرهەڵستکارە عێراقیەکانیش، بەتایبەت حیزبی شیوعی عێراقی و حیزبی بەعسی عەرەبی سۆسیالیستی، وەک دوو هێزی ئۆپۆزسیۆنی دەوڵەت – نەتەوە بوون، بە کەمێک جیاوازیەوە. واتە لە غەمی گۆڕینی دەسەڵاتی عێراق بوون، نەوەک گۆڕینی کۆمەڵگە و دیموکراتیزە کردنی سیاسەت و دەستور و یاسا.
سوپای عێراق بە درێژای تەمەنی خۆی تاکو ٢٠٠٣، زۆرترین هێرش و پەلامار و کۆمەڵکوژیەکانی لە دژی گەلی کوردە، بەگوێرەی ئامارەکان زیاتر لە ١٢ کۆمەڵکوژی ئەنجامداوە لە سەردەمی شێخ مەحمودەوە تاکو هەڵەبجە و ئەنفال. بۆیە خەڵکی کوردستان بەردەوام ترسی لەم سوپایە هەیە و بە سوپای خۆی نازانێ. بەگوێرەی ئامارە نافەرمیەکان، زیاتر لە نیو ملیۆن کورد، لەسەر دەستی ئەم سوپایە کۆمەڵکوژکراون.
سوپای عێراق و دار و دەستەی دەوڵەت، زۆرترین ستەم و زۆرداری و کۆمەڵکوژیان، لە سەردەمی رژێمی بەعس دا کردووە. دیسان لەسەر دەستی بەعس سوپای عێراق بۆ مەرامی دەوڵەتە هەژمونگەراکان شەڕی ئێرانی هەڵگیرساندووە. بەهەمانشێوە گەورەترین تاوانی لە کیمیابارانی هەڵەبجە و پرۆسەی بەدناوی ئەنفال ئەنجامداوە. هەر لە ئەنجامی دەسەڵاتی بەعس، سوپای عێراق بە دۆڕاوی لە شەڕی کوێت و شەڕی لە دژی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەرچوو، ئەنجام لە ٢٠٠٣ دوای تێکشکانی، بڕیاری هەڵوەشانەوەی درا.
لە ٢٠٠٥وە عێراق وەک دەوڵەت، جارێکیتر بونیادنرایەوە، بەڵام ئەمجارە عێراقی ناوەندی و دەوڵەت – نەتەوەی عەرەبی نییە، بەڵکو عێراقی فیدرالی و هاوبەشە لەنێوان گەل نەتەوەو باوەڕیە جیاوازەکان. سوپای عێراقیش هەمان سوپای جاران نییە، بۆیە دەبینین سوپایەکی زۆر تۆکمە و بە هەڕەشە و گوڕەشە نییە. بەڵام وەک لە ٢٠١٤ بینیمان ئەو سوپایەش نییە کە پشتی پێ بەبەستی، دیسان ئەم سوپایە رۆژانە خاکەکەی داگیر دەکرێ و هێرش و پەلاماری دەکرێتە سەر لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە، بەڵام ناوێرێ فزە بکات.
لەدوای ٢٠٠٣ جارێکیتر سوپای عێراق لەلایەن کوردێکەوە (بابەکر زێباری) فەرمانداریەتی کرا بۆ سەرلەنوێ بونیادنانەوەی، بەڵام لەبەر گەندەڵی و نەبوونی پسپۆڕی لە کارەکەی، بۆیە دەرکرا و بەناوی خانەنشینی رەوانی ماڵەوە کرایەوە.
لە ئێستا ئەوەی مەترسی لەسەر گەلی کورد و گەلانی عێراق هەیە، سوپای عێراق نییە، بەڵکو هێشتا هێز و لایەنە سیاسیەکانی عێراق بە دەسەڵات و دەرەوەی دەسەڵات خۆیان لە بیری دەوڵەت – نەتەوە رزگار نەکردووە، بۆیە بەردەوام بەهێزی ملیشیای و دەرەوەی یاسا هەڕەشە لە کۆمەڵگە دەکەن، نمونەی حەشدی شەعبی لە ٢٠١٧ زۆر روون و ئاشکرایە. دیسان هێزەکانی پێشمەرگە کە هێشتا لە هێزێکی حیزبی نەبوونەتە هێزێکی نیشتمانی، ئەوانیش لەجیاتی پارێزگاری لە سەروماڵی هاوڵاتیان، لەلایەک پارێزگاری سوپای داگیرکەری تورکیایان پێدەکەن، لەلایەکیتریش وەک هێزێکی داپلۆسینەر هێرشی سەر خەڵکی ناڕازی و خۆپیشاندانە جەماوەریەکانیان پێدەکەن.
گەل و نەتەوەکان ناتوانن بەبێ هێزی پاراستن و بەرگری بن، وەک چۆن چۆلەکەیەک و گوڵێکیش بەبێ بەرگری نین، بەڵام ئەگەر دەوڵەت و هێزە سیاسی و جەماوەریەکان، خۆیان لە ئەقڵیەتی دەوڵەت – نەتەوەو نەتەوەپەرستایەتی رەگەزپەرست خەلاس نەکەن، ئەوا نەک سوپا، بەڵکو چەقۆیەکیشیان لەدەستدابێ مەترسیە بۆ سەر ئازادی و پێکەوە ژیانی دیموکراتیانەی گەل و نەتەوەکان.
